Het is een tijdje geleden dat ik mezelf heb vastgebeten in een groter schrijfproject – een kookboek houden jullie dus voorlopig nog tegoed.
In 2023 begon ik met een nieuwe opleiding en wat bleek? Daar gaat veel tijd en energie in zitten… Je verwacht dat ik dat wel had onthouden zou hebben na eerdere ervaringen. Nope.
Toch lig ik niet volledig voor Pampus op de bank tussen alle studie en werk door. Soms betekent schrijven een heleboel verhalen tot je nemen en daarna bovenmatig veel nadenken over hoe die verhalen in elkaar zitten zodat je dit later in je eigen schrijven kan toepassen. Waarom raakt een film, serie of videogame mij? Waarom spreekt de ene fantasy-wereld mij aan en de ander niet? Wanneer voelt een verhaal rijk?
Zomaar wat kleine vragen die ik mezelf soms moet stellen…
De antwoorden op deze vragen verschillen ongetwijfeld per persoon. Zelf ontdekte ik onlangs een patroon in een paar van mijn favoriete verhalen: de rol van de ‘unreliable narrator’. Welke rol speelt een verhaal en diens verteller(s) in het grotere plaatje in de wereld?
De onbetrouwbare verteller
De unreliable narrator, ook wel ‘de onbetrouwbare verteller’, betreft een verteltechniek waarbij een verhaal wordt verteld vanuit een beperkt, subjectief perspectief. Met andere woorden: het verhaal dat wordt vertelt is niet (helemaal) waar.
Het eerste beeld dat veel mensen hierbij hebben, is dat de verteller een leugenaar is, die expres liegt of dingen achterhoudt om het verhaal naar eigen hand te zetten. De waarheid, ‘wat er echt gebeurd is’, kan dan later als plottwist onthuld worden of een intrigerend mysterie blijven.
De term ‘onbetrouwbaar’ suggereert kwade intenties van de verteller, maar dit is niet per se nodig. Een onbetrouwbare verteller kan oprecht geloven dat hij eerlijk de waarheid deelt. Wat maakt hem dan onbetrouwbaar? Wel, misschien ziet hij bepaalde dingen die gebeurd zijn over het hoofd. Of zijn wereldbeeld heeft zo’n sterke invloed op zijn interpretatie van gebeurtenissen, dat dit in de vertelling doorklinkt.
In feite kunnen we van elke raamvertelling zeggen dat hier iets van een unreliable narrator inzit. Of elk verhaal waarin we heel dicht op de hoofdkarakters zitten en hun gedachten en emoties volgen. Neem bijvoorbeeld Kabouter Plop, die aan het begin van elke aflevering grondig terugkijkt op wat er die dag in zijn melkherberg gebeurd is. Hoe zou zo’n verslag eruit zien als Lui het verhaal vertelt? Of Kwebbel?
In het echte leven zijn unreliable narrators niet zo charmant, maar in boeken, series en videogames heb ik er een zwak voor. Wanneer een verhaal (of fictieve wereld) mij uitdaagt om gedeelde ‘feiten’ in twijfel te trekken, wordt het op een bepaalde manier authentieker. Het laat zien dat er meer achter het verhaal steekt dan op het eerste gezicht lijkt, een heel ander verhaal. Want wat is de reden dat de verteller het op deze manier vertelt? Hoe kunnen gaten opgevuld worden om een vollediger beeld van de waarheid te krijgen?
Kort gezegd, de unreliable narrator is een veelzijdige verhaaltechniek waarmee het publiek uitgenodigd wordt nog dieper in het verhaal te duiken. Om een idee te krijgen van hoe zo’n uitnodiging eruit kan zien, zal ik drie van mijn favoriete media delen die met deze techniek spelen.
Tolkiens Legendarium
De auteur J.R.R. Tolkien is natuurlijk bekend vanwege boeken als The Hobbit, The Lord of the Rings en een grote verzameling aan verhalen en aantekeningen met betrekking tot Midden-Aarde. Hij schiep uit het niets een wereld vol geschiedenis, culturen en talen. Hierom wordt hij door veel mensen ook weleens gezien als de grondlegger van het fantasy-genre. Echter… heeft hij deze verhalen wel zelf bedacht?
Het antwoord is ‘ja’. Toch verklaarde Tolkien regelmatig dat hij slechts de vertaler was van deze verhalen. Zo zou hij ergens oude geschriften hebben gevonden – een onbekende mythologie – en deze met veel moeite voor ons vertaald hebben. Maar de verhalen en geschiedenissen zelf zijn geschreven door hobbits als Bilbo, Frodo, Sam en Sams dochter Elanor, alsook een hele sloot aan geschiedkundigen onder de Vrije Volkeren van Midden-Aarde.
Inmiddels zijn er meerdere vertolkingen van Tolkiens boeken, sommige geslaagder dan anderen. Bij deze films, series en videogames wordt ook telkens een vertaalslag gemaakt, vergelijkbaar met hoe Tolkien dit gedaan zou hebben bij die mysterieuze oude geschriften van hobbits en elfen. Gebeurtenissen worden anders in beeld gebracht dan in de boeken beschreven staat. Soms worden er zelfs dingen toegevoegd die slechts vagelijk van Tolkiens notities afgeleid zijn. Bij dit alles kunnen we zeggen dat alleen Tolkiens werk het echte verhaal vertelt. Maar als Tolkien een vertaler was, was hij dan niet ook een onbetrouwbare verteller? En geldt hetzelfde niet ook voor een Bilbo of een Frodo? Zou het kunnen dat de nieuwe films, boeken en andere vertolkingen iets op het spoor zijn dat soms dichter bij de waarheid van het oorspronkelijke verhaal komt?
Met Midden-Aarde wilde Tolkien een nieuwe mythologie aan onze wereld toevoegen. Door in zijn gedachtegang mee te gaan en zijn schrijfwerk te zien als een interpretatie van een lang vergeten geschiedenis, wordt Midden-Aarde groter dan de officiële publicaties. We winnen de vrijheid om dieper in deze wereld te duiken. Waren de orks echt zo meedogenloos slecht of zijn ze veelvoudig slachtoffer van de geschiedenis en de propaganda van de overwinnaars? Waren de bekende inwoners van Midden-Aarde universeel wit en heteroseksueel of zijn nuances verloren geraakt in de tijd? Welke karakters speelden een belangrijke rol maar zijn met de eeuwen vergeten? Niemand zal het ooit eens worden over antwoorden op dergelijke vraagstukken, maar dat maakt weinig uit. Immers, zowel het verhaal als de wereld blijven in beweging zolang mensen met nieuwe interpretaties komen.
Dragon Age van BioWare
Dragon Age van Bioware omvat onder andere vier grote fantasy roleplaying videogames die elkaar chronologisch opvolgen. Elk spel kruip je in de huid van een ander karakter, en meer dan eens klinken de keuzes die je in het ene spel maakt door in de daaropvolgende spellen.
De verhalen van deze games spelen zich af op het fictieve continent Thedas, een wereld met een rijke geschiedenis vol verschillende culturen, religies en mysteries. Terwijl je de spellen speelt, leer je Thedas kennen via je karakters. Je ontmoet andere karakters die vertellen over hun cultuur en achtergrond, maar komt onderweg ook de nodige codices tegen waarin wetenschappers en geschiedkundigen in duidelijke taal uitleggen hoe deze wereld in elkaar steekt.
Een duidelijk verhaal, zou je zeggen, maar niets is minder waar. In tegenstelling tot Tolkiens Legendarium – waar ondanks de nodige ‘onbetrouwbaarheid’ een duidelijke stabiele basis te herkennen is – werpt elk spel binnen Dragon Age nieuwe vraagstukken en tegenstrijdigheden op die je eerdere begrip van de wereld aan het wankelen brengen. Het gevolg van een retcon door de makers? Niet per se. Het beeld van de werkelijkheid dat is geschetst door al die codices en karakters was waarschijnlijk incompleet of vervormd door hun eigen ervaringen. Iets wat je pas op waarde kan schatten vanuit een nieuw karakter in een andere context.
Alhoewel het goed mogelijk is dat de schrijvers van BioWare net als Tolkien terugvallen op de unreliable narrator om af en toe vergissingen weg te vegen, is er geen twijfel dat ze deze verhaaltechniek ook expres inzetten om het verhaal van de wereld uit te diepen. De onbetrouwbaarheid van de geschiedenis is zelfs een groot terugkerend thema. Alhoewel elke factie denkt de waarheid in pacht te hebben, zijn de verhalen die ze vertellen meestal alleen waar op de minst gunstige manieren. Bij elk brokje kennis dat je tegenkomt, word je aangemoedigd om kritisch te zijn. Wie deelt deze informatie, en waarom? Wie komt er in het verhaal goed uit en wie niet? Wat wordt genoemd dat je niet in je ervaringen tot nu toe weerspiegeld ziet?
Zelfs de avonturen die jouw karakters tijdens het spel beleven, zijn niet volledig te vertrouwen. Ze zijn in (bijna) elk spel verbonden aan een raamvertelling. Zo wordt aan het begin van het spel een context geschetst en worden aan het eind in een ‘epiloog’ geruchten gedeeld over hoe het jouw karakters en hun omgeving verder verging na de gebeurtenissen in het spel. In Dragon Age 2 is deze raamvertelling nog het meest aanwezig, mede mogelijk gemaakt door de unreliable narrator Varric Tethras, een van de metgezellen van je karakter in het verhaal. Terwijl hij vertelt over wat jij als speler meemaakt, wordt meerdere malen de vraag opgeworpen of je deze vertelling wel volledig moet vertrouwen.
Uiteraard is het, net als bij Tolkiens werk, volledig mogelijk om deze spellen te spelen zonder teveel vraagtekens te stellen bij wat je onderweg tegenkomt. De meest essentiële informatie komt doorgaans in de belangrijkste verhaallijnen duidelijk op je pad terecht. Aan de andere kant kan het heerlijk zijn om eens in de zoveel tijd terug te keren naar een eerder spel om te kijken hoe alles wat je in de tussentijd geleerd hebt stiekem al in het begin verstopt bleek, verscholen tussen de regels.
Black Sails
Tot slot is er nog de historische actie-avontuur televisieserie Black Sails, deels gebaseerd op historische gebeurtenissen en figuren, maar tegelijkertijd ook een voorgeschiedenis voor het fictieve verhaal Treasure Island van Robert Louis Stevenson. Zo leer je in Black Sails het verhaal achter de legendarische piratenschat en karakters als Kapitein Flint, Long John Silver en Billy Bones kennen.
Waar de vorige voorbeelden vooral in fictie geaard waren, komt Black Sails dichterbij door zich in onze wereld en geschiedenis te plaatsen. Net als bij andere historische fictie brengt dit een interessante dynamiek met zich mee. Immers, in hoeverre houden de schrijvers zich aan de historische feiten die we met een simpel bezoek aan Wikipedia zouden kunnen natrekken? Of is het juist de bedoeling dat we – net als bij de geschiedenis in Dragon Age – onszelf afvragen tot op welke hoogte onze historische bronnen betrouwbaar zijn?
Alhoewel het niet direct opvalt terwijl je naar de omzwervingen van piraten in de hoogtijdagen van piraterij kijkt, speelt het concept van de unreliable narrator een grote rol in Black Sails. Niet alleen in hoe de verschillende karakters met elkaar omgaan, maar vooral ook in het grotere plaatje van de geschiedenis. De karakters in Black Sails zijn zich bovengemiddeld bewust van de verhalen die over hen verteld worden, alsook welke rol ze dienen te spelen. Zij zijn monsters die volgens beschavingen als Engeland en Spanje de wereldwijde ‘samenleving’ in gevaar brengen en het daarom verdienen om genadeloos opgejaagd te worden. Sommige karakters geven zich met liefde over aan dit narratief, terwijl anderen met tegenzin de toegeschreven rol op zich nemen om het verhaal te proberen te veranderen. Steeds dieper raken de karakters en wij kijkers verzeild in een spinnenweb van verschillende perspectieven, persona’s en verhalen. Wie zijn het meest beschaafd in deze strijd? De mensen die zich hardmaken voor beschaving of de mensen die streven naar vrijheid? Wie heeft het meeste bestaansrecht, de meerderheid in de samenleving of de minderheden die naar de grenzen gedwongen worden?
Black Sails brengt de wrede waarheid op meerdere punten pijnlijk in beeld, maar niet zonder ook de vraag op te werpen of dit nu echt de volledige waarheid is. Het trekt de betrouwbaarheid van overheersende normen, waarden en overtuigingen in twijfel. Niet omdat deze per se volledig onwaar zijn, maar wel omdat we niet altijd zeker kunnen zijn dat we het volledige verhaal erachter kennen. En als we het volledige verhaal niet kennen, hoe zeker zijn we dan van onze eigen rol in dat verhaal?
Het feit dat een gedeelte van de karakters in Black Sails relevant zijn voor het fictieve verhaal van Treasure Island leent zich overigens tot een mooie puzzel om deze twee media met elkaar te verenigen. Immers, veel van het verhaal in Treasure Island is gebouwd rondom geruchten en de beperkte perspectieven van verschillende karakters. Is de geschiedenis die in Treasure Island wordt geschetst het echte verhaal, of moeten we toch eerder bouwen op de gebeurtenissen in Black Sails?
Slotgedachten
Eigenlijk is alles hier slechts het topje van de ijsberg waar het de unreliable narrator betreft en kwamen er tijdens het schrijven meerdere malen andere onderwerpen bij mij op die smeekten om genoemd te worden. Bij dezen dus nog een eervolle vermelding voor het idee van de ‘dood van de auteur’. Hoe speelt dit bijvoorbeeld een rol bij wat ik genoemd heb? Als lezers vrij spel hebben om overal een eigen interpretatie op los te laten, betekent dit dan dat alle auteurs in zekere zin onbetrouwbare vertellers worden? Of is dat te losgeslagen?
Zoals is gebleken, valt er veel te zeggen over de unreliable narrator en hoe deze verhaaltechniek kan worden toegepast om een verhaal of fictieve setting meer diepte te geven. Ik heb er in ieder geval veel voor gepredikt. Dat zou je kunnen zien als een sterke aanbeveling om te kijken hoe dit in jouw eigen schrijfwerk toegepast kan worden. Echter… in alle eerlijkheid, hoe betrouwbaar is mijn perspectief nou eigenlijk?