Een vriend merkte ooit op dat veel van mijn verhalen doorgaans een fysieke reis bevatten. De hoofdpersonen zitten zelden stil. In plaats van problemen die ze vanuit hun (al dan niet) comfortabele thuis kunnen oplossen, stuur ik ze snel op avontuur om problemen en/of oplossingen te vinden. Waarom?
Het leek me altijd een logische beslissing als verhalenverteller. Iemand die op reis dingen beleeft, heeft doorgaans een interessanter verhaal dan iemand die zich binnen een vertrouwde omgeving beweegt, toch? Nou, nee. Ik ken genoeg boeiende verhalen – in verschillende literaire genres – die voor hun spanningsboog niet afhankelijk waren van een verre reis.
Het zou natuurlijk gewoon kunnen dat ik graag reisverhalen schrijf. Of misschien is er niet per se een reden te vinden. Of…heel misschien…ben ik onbewust gevoelig voor een verhaalmodel dat wij als mens al eeuwenlang gebruiken: De Reis van de Held.
Wat is de Reis van de Held?
De Reis van de Held, ook wel de monomythe genoemd, is (kortgezegd) een veelgebruikt verhaalmodel waarin een ‘held’ op avontuur gaat, een betekenisvolle overwinning meemaakt, en tot slot als veranderd mens terugkeert.
Alhoewel deze structuur al vaker onderwerp van studies was, wordt de bekendwording ervan toegeschreven aan de wetenschapper Joseph Campbell. In zijn werk The Hero with a Thousand Faces analyseerde hij uitgebreid hoe bepaalde verhaalstructuren overal ter wereld in mythologieën terug te vinden waren. Dat niet alleen, hij gebruikte zijn ideeën over de monomythe om religies te ontleden en te vergelijken, en zo ook een beter begrip van de menselijke psychologie te krijgen.
Sindsdien worden Joseph Campbells ideeën veelvoudig gebruikt. Vanwege de psychologische grondslag wordt de ‘Reis van de Held’ bijvoorbeeld toegepast bij persoonlijke coaching, om mensen aan te moedigen de hoofdpersoon in hun eigen leven te zijn. Aan de andere kant vormt het verhaalmodel, bewust of onbewust, een waardevol werktuig voor iedereen die met storytelling te maken heeft. De structuur wordt niet alleen gebruikt om een plot te bouwen voor boeken en films, maar bijvoorbeeld ook om overtuigende reclames te maken.
De heldenstappen in een verhaal
“You’re off on a hero’s journey – A champion through and through – More or less doing what all the heroes do!” ~ A Hero’s Journey, Galavant
Blijkbaar zijn er volgens de monomythe veel overeenkomsten te vinden in de structuur van verhalen en wat protagonisten precies moeten meemaken om een geslaagd verhaal te krijgen. Maar wat zijn de vereiste stappen precies?
Joseph Campbell maakte aanvankelijk onderscheid tussen 17 verschillende stappen, verspreid over drie verschillende fases/aktes. Latere wetenschappers en schrijvers hebben hier weer hun eigen, verkorte interpretaties op losgelaten. Bepaalde patronen zijn echter altijd te herkennen, ongeacht de precieze verschijningsvorm.
Hieronder een opsomming van de meest essentiële heldenstappen:
Status quo
Dit is het begin van het verhaal. Je leert de hoofdpersonages en hun belevingswereld kennen, maar bovenal moet je alvast een gevoel krijgen van welke (karakter)ontwikkelingen er mogelijk zijn in de toekomst.
Oproep tot Avontuur
Uiteraard is de hiervoor genoemde status quo zelden spannend genoeg om een verhaal te dragen. Er is een verandering nodig. De held wordt ‘opgeroepen’ om op reis te gaan. Deze oproep kan zowel van binnenuit als van buitenaf komen, en de reis kan zowel fysiek als spiritueel van aard zijn. Winnie de Poeh heeft honger maar heeft geen honing meer in huis; hij gaat op pad om honing te vinden. Frodo krijgt de opdracht om de Ene Ring eerst naar Rivendel en vervolgens naar Mordor te brengen.
Het is in deze stap waarin de voornaamste plotvraag doorgaans wordt opgeworpen: gaat het de held lukken om ‘x’ te bereiken?
Overigens, ook al is de oproep duidelijk het punt waarop het verhaal ‘echt’ begint, het is niet gegarandeerd dat de protagonist er meteen mee instemt. Wellicht dat de protagonist zelfs eerst probeert de Oproep af te wijzen. Echter, snel zal blijken dat een reis voor hem/haar/hen onontkoombaar is. Zelfs de held Odysseus, ondanks zijn sluwigheden, kon niet voorkomen dat hij richting Troje werd gestuurd.
Mentor
Protagonisten staat zelden alleen tijdens hun reis. Ze worden vaak bijgestaan door helpers, waarvan één of meerderen zelfs een mentorrol kunnen vervullen. Deze mentors zien de potentie die de hoofdpersoon in zich draagt, en helpen deze potentie te ontwikkelen door de hoofdpersoon te motiveren en/of bepaalde vaardigheden en lessen te leren. Simba uit Disney’s The Lion King, bijvoorbeeld, wordt op deze manier bijgestaan door zijn vader Mufasa, Rafiki en – in zekere mate – Timon en Pumba.
Vaak komt het voor dat protagonisten hun mentor vroeg in het verhaal kwijtraken. Een welbekend stijlfiguur is ‘de Dood van de Mentor’, waarin de mentor letterlijk sterft. De hoofdpersonen moeten dan op eigen kracht verdergaan en laten zien wat ze geleerd hebben. Echter, moord en doodslag zijn geen vereisten om een soortgelijk effect te bereiken.
Het is tevens een mogelijkheid dat protagonisten hun eigen mentor vormen. In dit geval zien ze hun eigen potentie en zijn ze hun eigen voortdrijvende kracht. Matilda uit het gelijknamige boek van Roald Dahl is hiervan een goed voorbeeld. Door het merendeel van haar omgeving wordt ze verwaarloosd of zelfs onheus bejegend. Matilda is gelukkig buitengewoon slim en weet dat de fout bij anderen ligt, in plaats van bij haar. Grotendeels op eigen kracht besluit ze daarom zichzelf te blijven ontwikkelen en het onrecht in haar omgeving te bestrijden.
De Eerste Drempel
De held neemt de eerste stap in een wereld die totaal anders is dan de wereld van hun ‘status quo’. Er gelden andere wetten, normen en waarden. Vanaf hier kan de protagonist nooit echt terug naar diens vorige bestaan. Verscheidene uitdagingen worden ondergaan en nieuwe vrienden en vijanden worden geïntroduceerd, waar de held al dan niet van leert.
In sommige genres kan deze stap daadwerkelijk de eerste stap in een totaal andere wereld zijn. Denk bijvoorbeeld aan de Kronieken van Narnia, waarin de hoofdpersonen onder andere door een klerenkast vallen om vervolgens in de magische wereld van Narnia terecht te komen.
De Draak
In de ‘nieuwe wereld’ zijn over het algemeen meerdere uitdagingen waarvan de held moet leren, maar deze uitdagingen zijn vaak klein van schaal. Uiteindelijk komt de protagonist oog in oog te staan met een ultieme antagonist, ‘de draak’. Deze antagonist kan (vergelijkbaar met de oproep) zowel intern als extern van aard zijn, of zelfs allebei. Bijvoorbeeld, om de draak te kunnen verslaan, moet de held eerst zijn eigen angsten overwinnen.
Op dit punt in het verhaal moet duidelijk worden of de protagonisten geleerd hebben van hun ervaringen tot nu toe. Hebben ze hun status quo daadwerkelijk achtergelaten en zich ontwikkeld tot de held die ze kunnen zijn?
Ongeacht het antwoord, doorgaans lukt het de held niet meteen om diens ‘draak’ onder controle te krijgen. Hierop volgt er een dramatisch dieptepunt, waarin alles verloren lijkt te zijn. Een laatste les moet nog worden geleerd.
De Dolk
Om het dramatisch dieptepunt tegen te gaan, moeten de protagonisten hun ‘dolk’ trekken om het tij te keren. Ze moeten knopen doorhakken, die het verhaal een definitieve wending zullen geven, ten goede of ten kwade. Het is belangrijk dat de vereiste actie vanuit de held zelf komt.
Op dit punt worden de laatste essentiële inzichten verworven, waarna de confrontatie met de antagonist een laatste keer opgezocht kan worden. Ongeveer in deze fase van het verhaal wordt de plotvraag van de oproep ingelost. Gaat het de held lukken om ‘x’ te bereiken? Hopelijk is het antwoord ‘ja’. Zo niet, dan hebben we waarschijnlijk te maken met een tragedie.
Elixer
De naam van deze stap is afgeleid van de vroegere zoektochten naar het Elixer des Levens, die onsterfelijkheid kon verschaffen. De held heeft geleerd en wordt beloond. De ‘draak’ is verslagen en de protagonisten kunnen met nieuwe inzichten terugkeren naar huis. Met hun nieuwe wijsheden/beloningen kunnen ze de wereld (hun oude status quo) verbeteren. Vergelijkbaar met hoe Prometheus het vuur stal en vervolgens aan de mensen schonk zodat ze beter konden overleven.
Eind goed al goed. Of niet? Volgens sommige interpretaties is de Reis van de Held een oneindige cyclus. Ik neem aan dat dit in de context van mensenlevens een logische gedachte is, maar in de context van verhalen kan het verkrijgen van het ‘Elixer’ daadwerkelijk het einde vormen.
Slotgedachten
Met kennis van het ‘Reis van de Held’-verhaalmodel en diens verschillende stappen, is het mogelijk verhalen in een heel ander licht te zien. Het is een handig werktuig waarmee sterke en zwakke punten in een verhaal geanalyseerd en verklaard kunnen worden. Betekent dit ook dat deze heldenstappen altijd gevolgd moeten worden om een succesvol verhaal te vertellen?
Niet per se, denk ik. Het is een succesvol recept, één die de meeste verhalenvertellers instinctief kennen, maar eentje waar veel goede variatietips voor te bedenken zijn. Soms maakt het afwijken van dit goed betrede heldenpad juist dat een verhaal verfrissend overkomt. Het welbekende ‘regels zijn er om gebroken te worden’.
Wat mijns inziens de grootste kracht is van het ‘Reis van de Held’-verhaalmodel, is dat het ook inzichtelijk maakt hoe een goede karakterontwikkeling vormgegeven wordt. Immers, niet ieder verhaal hoeft een fysieke reis te bevatten om interessant of spannend te zijn. Echter, een sterk karakter moet wel een bepaalde ontwikkeling ondergaan. Een ontwikkeling die je zou kunnen zien als een spirituele reis. Door de stappen van de monomythe te volgen, volgt natuurlijke karakterontwikkeling haast vanzelf, zelfs als empathie en schrijfinstincten tekort schieten.
Het is goed mogelijk dat ik in de toekomst nog eens terugkom op de bouwstenen van de monomythe, want hier zijn nog veel interessante vragen bij te stellen. Hoe schrijf je bijvoorbeeld een interessant mentorkarakter? En hoe verhoudt dit verhalenmodel zich tot andere verhalenmodellen?
Tot die tijd wens ik iedereen succes toe op hun eigen heldenreizen!